Tussen 1594 en 1597 probeerden drie Nederlandse expedities tevergeefs de zeeweg langs de Noordpool naar het Verre Oosten te vinden. De laatste reis die eindigde met de overwintering van Barentz en Heemskerck in het Behouden Huis op Nova Zembla van 1596/1597, behoort tot de klassieke reisverhalen uit de Nederlandse geschiedenis. Het scheepsjournaal is verloren gegaan, maar overwinteraar Gerrit de Veer schreef de Waerachtige Beschrijvinge van drie seylagien, ter werelt noyt soo vreemt gehoort. Het verhaal waarin hij zichzelf in een hoofdrol plaatste, werd toendertijd een internationaal succes. S.P. L' Honoré Naber bezorgde in 1914 de uitgave ervan als deel 14 en 15 van de Werken van de Linschoten-Vereeniging. In 1996 verscheen onder de titel "Om de Noord" een door Vibeke Roeper en Diederik Wildeman bezorgde hertaling van het boek van De Veer.
Regisseur Reinout Oerlemans verbaasde zich er terecht over dat het verhaal nooit was verfilmd. Het resultaat was zijn film Nova Zembla die sinds half november in de bioscopen draait en hard op weg is om een kassucces te worden.
Helaas moet vast worden gesteld dat de enige diepte die de regisseur aan Nova Zembla heeft meegeven, de verfilming in 3 D is geweest. Het toevoegen van een romantisch element, de liefde tussen hoofdrolspeler Gerrit De Veer en de met een Fries accent sprekende knappe dochter Catharina van de Vlaamse dominee Plancius zal iedereen ter wille van het verhaal en de marketing van de film voor lief nemen. Andere onderdelen van het verhaal kunnen achterwege worden gelaten. De expeditie bestond uit twee schepen, waarvan het schip van Cornelis De Rijp bijtijds terugkeerde en het andere in het ijs vastraakte. Dat er in de film maar één schip is, zal wel uit kostenoverwegingen zijn gebeurd maar was niet van wezenlijk van belang voor de essentie van het verhaal. Hetzelfde geldt voor het terugbrengen van de bemanning van 17 tot 13 man.
De historische werkelijkheid wordt meer geweld aan gedaan door De Veer in de film voor de eerste keer naar zee te sturen om als geschiedschrijver aan de reis naar China rijk en beroemd te worden en zo met zijn grote liefde te kunnen trouwen. In werkelijkheid was de Veer een veteraan van de poolreizen. Hij had in 1595 deelgenomen aan de tweede, mislukte, reis om de noord. De overwintering is een avonturenverhaal met een aaneenschakeling van strijd tegen de elementen, wilde dieren en overleven ondanks tegenslagen. Voor regisseur Oerlemans was dat niet genoeg. Hij voegde daarom extra elementen, zoals het kielhalen van een bemanningslid en het doden van een matroos door een ijsbeer, aan het script toe. Het verhaal valt daardoor uiteen in een aantal losse scenes zonder duidelijke samenhang of uitleg voor degenen die het journaal van de Veer niet hebben gelezen.
Er zijn zoveel anachronismen dat ik mij beperk tot een selectie. Dat begint met de benaming Het Behouden Huis, want die werd bedacht door de 19de eeuwse dichter Tollens. Op de kaart waarop tijdens de reis de route van het schip wordt aangegeven, is de nog onbekende oostkust van Nova Zembla het eiland al ingetekend. In de film roken Van Heemskerck en Barentz een pijp. Helemaal onmogelijk is dat niet - de oudste Nederlandse vermelding van het roken van tabak dateert uit 1580 - maar op de prenten in De Veer noch onder de archeologische vondsten uit het Behouden Huis komen pijpen voor. De gebruikte pijpen zijn bovendien typologisch in het tweede kwart van de 17de eeuw te dateren. Iets dergelijks geldt ook voor de vuursteenpistolen in de hut van de schipper.
De verfilming van de reis in twee open boten vanaf de noordpunt van Nova Zembla tot Kola in Noord-Rusland kan nauwelijks serieus geworden genomen. De meest traumatische gebeurtenis was ongetwijfeld de dood van Willem Barentz, zeven dagen na het vertrek te midden van een eindeloze ijsvlakte. De schipbreukelingen wisten dat ze nog een reis van maanden voor de boeg en dat er weinig kans was om die te overleven. In de film hebben de verschrikkingen van sneeuw en ijs op het moment van overlijden van de ontdekkingsreiziger plaats gemaakt voor een liefelijk groen landschap met gras en struiken. Een landschap dat op Nova Zembla niet voorkomt. De gebeurtenissen daarna zijn geheel voor rekening van de scenarioschrijver en maken de film alleen maar ongeloofwaardiger. Gelukkig worden de laatste overwinteraars gered door het schip van Cornelis De Rijp dat "toevallig" bij Nova Zembla ligt. Ze komen behouden in Amsterdam aan (al lijkt dat verdacht veel op Brugge).
Dus geen premie voor het ontdekken van de route om de noord naar China maar wel een happy end voor Gerrit en Catharina. Ik wil deze recensie af te sluiten met de slotwoorden van Gerrit de Veer die ook van toepassing zijn op de film: "Daarna is ieder zijns weegs gegaan". U heeft dan alle tijd om het boek van Gerrit De Veer te herlezen, want de film kunt u maar beter vergeten.
"Nova Zembla". Regisseur Reinout Oerlemans; cast: Gerrit de Veer (Robert de Hoog), Willem Barentz (Derek de Lint), Jacob van Heemkerck (Victor Reinier), Petrus Plancius (Jan Decleir), Catharina Plancius (Doutzen Kroes); speelduur 120 minuten.
De delen van S.P. L'Honoré Naber in de reeks Werken van de Linschoten-Vereeniging zijn jammer genoeg niet meer te verkrijgen. Een elektronische versie kan via de website van de Linschoten-Vereeniging geraadpleegd worden.
